5 fouten in ons denken

Als er iets is wat ons mensen onderscheidt van de rest van de wereld dan is het wel dat wij kunnen denken. Denken heeft ons ongelofelijk veel gebracht en we hebben daardoor nog wel eens het idee dat we alles kunnen oplossen door te denken. Maar is denken wel de ultieme tool om alles mee op te lossen? Of zitten er ook fouten in die we misschien niet door hebben?

Fouten in ons denken

Wanneer ik ergens spreek over denken merk ik vaak een soort gemengd gevoel in de zaal over dit onderwerp. Enerzijds zijn we trots op ons denken en willen we dat alles met ratio onderbouwd wordt. Geen zweverig gezeik over gevoelens en energie, maar harde feiten, logica en rationeel beredeneerde argumenten, dan pas zijn we tevreden. Anderzijds is er ook altijd wel een bittere nasmaak aan denken. Ik spreek veel mensen die ’s nachts slecht kunnen slapen omdat ze liggen te piekeren. Mensen die helemaal gek worden van hun hoofd dat altijd maar op hol slaat en niet lijkt te kunnen stoppen. Of mensen die bezig blijven met problemen waar we maar geen goede oplossing voor lijken te kunnen bedenken. Toch blijven we de oplossing voor al onze problemen zoeken binnen één methode: denken.

Dit is misschien niet zo handig. Van zowel mijn studie in de Psychologie als in de Filosofie heb ik geleerd dat ons denken vol zit met allerlei fouten die allerlei problemen veroorzaken die niet met denken op te lossen zijn. In dit blog bespreek ik er vijf, maar er zijn er nog veel meer!

Denkfout 1: Vicieuze cirkels.

Laten we beginnen met een van de meest vervelende denkfouten, dan hebben we die alvast gehad. Dit is de denkfout waarmee je jezelf nachten achter elkaar wakker kan houden. Het fijne van weten dat dit een denkfout is, is dat je weet dat het niet jouw schuld is.

Je kan je niet overal uitdenken. Er zijn grenzen aan onze rationele capaciteiten en het mooiste voorbeeld wat ik hiervan ken is de volgende: Deze stelling is onjuist. Wanneer je het eens bent met deze stelling dan klopt hij niet meer want dan zou hij niet langer onjuist zijn. Maar wanneer je zou zeggen dat de stelling onjuist zou zijn, dan zou dat de stelling juist maken en ook dan klopt hij niet meer. We zitten hier dus vast in een loop.

Dit is nog een vrij onschuldig voorbeeld aangezien dit een leuk filosofisch raadseltje is, maar vicieuze cirkels komen vaak aan het licht in niet zo onschuldige situaties. Stel, bijvoorbeeld dat je naar de dokter gaat en de dokter zegt dat je iets ernstigs hebt en dat je zo snel mogelijk geopereerd moet worden. Gelijk ga je je zorgen maken. En wanneer je je zorgen maakt dan put dat je uit, je slaapt slecht, je blijft piekeren, je wordt chagrijnig en dat helpt niet. Je ziet dat zorgen maken je situatie eigenlijk alleen maar slechter maakt en je gaat je zorgen maken over dat je je zorgen maakt. Dat is uiteraard een idioot idee en totaal niet behulpzaam, dus dan word je boos op jezelf over dat je je zorgen maakt over dat je je zorgen maakt. Kortom, je maakt je zorgen omdat je je zorgen maakt omdat je je zorgen maakt. Weer zo’n loop, maar deze is niet fijn.

De enige manier die je kent om je piekeren te stoppen is door te piekeren over dat je piekert en ik durf te wedden dat dat het piekeren nog nooit heeft kunnen stoppen. Dit is een denkfout.

Denkfout 2: We zien wat we willen zien.

Een andere fout die we maken met ons denken is wat ze in de Psychologie noemen: Confirmation Bias. Oftewel, we zien wat we willen zien. Ons brein is eigenlijk een soort scanner van je omgeving. Elke seconde krijgt je brein vele miljoenen brokjes informatie binnen en gelukkig voor jou heeft je brein een heel sterk filter. Hij laat namelijk niet al die miljoenen brokjes toe tot jouw bewustzijn, sterker nog, hij laat er maar een paar toe. Dus van alle dingen die je de hele dag door hoort, ziet, voelt, proeft, ruikt etc. krijg je maar een miniscuul aantal bewust binnen. Dat is maar goed ook, anders waren we de hele tijd helemaal overprikkeld!

Het ding is dat je filter niet volkomen objectief is. Je filter wordt bepaald door wat jij belangrijk vindt. Dat is waarom je het gelijk opmerkt wanneer iemand op een druk feestje jouw naam zegt. Dat is waarom je het gelijk hoort wanneer jouw lievelingsliedje op de radio is. Dat is waarom je jouw vrienden gelijk herkent op straat. Wat jij belangrijk vindt, komt gelijk binnen. Wat jij niet belangrijk vindt, zul je daarentegen niet eens zien. Elke dag loop jij langs honderden advertenties die je je totaal niet kan herinneren. Elke dag zingen er vogels om je heen die jij niet hoort. Elke dag loop jij langs honderden mensen en je zult je er maar weinig herinneren.

Dit principe zorgt ervoor dat we de wereld op een niet-objectieve manier waarnemen. We maken bewust mee wat we belangrijk vinden en we worden dan ook automatisch bevestigd in datgene wat we al vinden. Er is een keer een mooi onderzoek uitgevoerd door Richard Wiseman waarin hij onderzocht of pechvogels meer pech hebben en geluksvogels meer geluk. Conclusie: zowel pechvogels als geluksvogels hebben ongeveer evenveel geluk als pech. Alleen de geluksvogels onthielden de geluksmomenten en de pechvogels de pechmomenten. Dit is niet omdat ze daarvoor kiezen, dit doet je brein automatisch voor je.

Nog een ander onderzoek illustreert dit principe ook heel mooi. Er waren 100 mensen uitgekozen om deel te nemen aan dit onderzoek. Deze 100 mensen werden in een theaterzaal gezet waar ze allemaal naar hetzelfde toneelstuk gingen kijken. Achteraf werd aan alle deelnemers gevraagd om het toneelstuk te beschrijven. Toen alle 100 beschrijvingen binnen waren, waren de onderzoekers compleet verbaasd. De beschrijvingen liepen namelijk zo uiteen dat ze erover gingen twijfelen of deze mensen wel degelijk naar hetzelfde toneelstuk hadden gekeken. Kortom, je brein zorgt er dus voor dat je ziet wat je wilt zien en zo ziet dus eigenlijk iedereen een totaal andere wereld. Dit is in principe geen fout als je in je achterhoofd houdt dat iedereen altijd in een eigen reality-distortion leeft. Waar het mis gaat, is wanneer we denken een objectieve werkelijkheid te zien of wanneer je je eigen werkelijkheid beter gaat vinden dan de werkelijkheid van anderen.

Denkfout 3: Korte termijn tegenover lange termijn.

Je hebt vast wel vaker meegemaakt dat je aan het einde van de dag denkt: “ik heb weer eens helemaal niets gedaan vandaag!” En je hebt vast ook wel eens meegemaakt dat je met Oud&Nieuw eens terugkeek op het afgelopen jaar en dacht: “wauw, wat is er veel gebeurd dit jaar!” Hier hebben we te maken met de volgende denkfout: korte termijn tegenover lange termijn.

Wij zijn (voor zover we weten) de enige wezens die plannen kunnen maken die ongelofelijk lange termijn zijn. We bouwen jaren aan gebouwen, we maken meerjarenplannen op werk, we plannen wanneer we willen trouwen en ga zo maar door. Dit is een fantastisch voordeel wat denken ons heeft gebracht! Toch zitten ook hier weer een aantal fouten in. Zoals bijvoorbeeld dat we systematisch overschatten wat we kunnen in een dag en onderschatten wat we kunnen in een jaar. Ook al heb je elke dag dus het gevoel weinig te hebben gedaan, zal je in een jaar tijd toch een heleboel hebben gedaan. Dat komt omdat we ongelofelijk slechte toekomstvoorspellers zijn. We denken het goed te kunnen, maar eigenlijk bakken we er maar weinig van.

Een vraag die mij altijd ongelofelijk irriteert, is: waar sta jij over 10 jaar? Dit is een compleet absurde vraag waar maar één correct antwoord op is: geen flauw idee. Denk eens terug aan 10 jaar geleden, had je toen kunnen bedenken wat er nu allemaal aan de hand is in je leven? Dit blog schrijf ik in 2017, 10 jaar geleden kwam Apple net met de eerste iPhone. Niemand had toen verwacht dat 10 jaar later iedereen met een computer in z’n zak zou lopen die beter is dan de beste computers van 2007. Niemand zou kunnen voorspellen dat er een hele nieuwe markt zou ontstaan in het bouwen van apps. Als iemand anno 2007 zou zeggen dat hij over 10 jaar een carrière in app-development zou willen, dan zou die persoon keihard zijn uitgelachen. En zo kan ik nog wel even doorgaan. Als je dit leuk vindt, kijk dan wat oude Science-Fiction films uit de jaren ’80, daar zie je vaak dat er wel al vliegende auto’s zijn in de 21e eeuw maar ondertussen zijn de TV’s nog steeds beeldbuizen en moet iedereen nog naar een telefooncel om een telefoontje te plegen. In 2017 zijn er nog geen vliegende auto’s, maar heeft iedereen wel een telefoon/tv in z’n broekzak.

Ook al is het dus heel bijzonder dat we überhaupt in staat zijn om te plannen, zijn we hier nog niet heel erg goed in. Dus wanneer je je zorgen maakt over de toekomst, bedenk dan dat je er in alle waarschijnlijkheid compleet naast zit.

Denkfout 4: Hoe zit het in elkaar?

Laat me deze bespreken met een raadsel: Een man bouwt een boot met behulp van 365 houten planken en hij noemt haar Ria. Elke dag vervangt hij een nieuwe plank en bewaart de oude plank. Na 365 dagen zijn alle planken in de boot vervangen en de man bouwt van alle oude planken dezelfde boot. Welke boot is de originele Ria?

Het antwoord is beiden en geen van beiden. Net als het volgende plaatje, is dit een eend of een konijn?

Ook hier is het antwoord beiden en geen van beiden. We zijn met ons denken wel in staat om tussen het ene standpunt en het andere standpunt te wisselen, maar we kunnen ze niet allebei tegelijkertijd zien. Je ziet óf een konijn óf een eend, maar nooit beiden tegelijkertijd. Onze perceptie en hoe we erover praten is en blijft een lastig ding.

Nog een nadenkertje: diep in de jungle valt een boom om, maar er is niemand in de buurt om het te horen, maakt de boom geluid wanneer hij valt?

Het antwoord is: nee. De boom valt en dat zal zeker vibratie veroorzaken, maar zolang er geen wezen in de buurt is met een oor en een brein, zal die vibratie niet omgezet worden in geluid. Hiermee wil ik laten zien dat geluid geen ding op zich is, maar een begrip wat ontstaat in interactie met je oor en brein.

Nog eentje dan, om het af te leren: wat gebeurt er met je vuist wanneer je je hand opent? Hiervan zal ik het antwoord niet verklappen, jij mag over deze nadenken.

Het punt wat ik hier wil maken is dat veel dingen niet op zichzelf staan in de realiteit, maar alleen bestaan in interactie met andere dingen. Geluid bestaat alleen in de interactie tussen vibratie en gehoor. Zicht bestaat alleen in interactie tussen licht en ogen. Positief bestaat alleen maar in contrast met negatief. Hiermee wil ik laten zien dat er een verschil is tussen hoe wij denken en hoe de realiteit in elkaar zit. Wat we namelijk vaak door de war halen, zijn de regels van taal en de regels van de realiteit. Dit is het meest duidelijk als we kleur als voorbeeld nemen. Kleur bestaat in de realiteit alleen maar als een eigenschap van iets, maar nooit als op zichzelf staand iets. Een stoel kan rood zijn, maar je zal nooit de kleur rood zien los van iets anders. Hoewel rood in de realiteit nooit op zichzelf kan staan, kan je rood in taal wel degelijk gebruiken als zelfstandig naamwoord. Hierdoor verwarren we vaak taal en realiteit. Een vuist is een zelfstandig naamwoord, maar kan nooit op zichzelf staan. Hetzelfde geldt voor een identiteit zoals de boot Ria.

Deze problemen ontstaan puur en alleen omdat we denken in taal en taal heeft andere regels dan de realiteit. Het is dus handig om te weten dat je soms moeite hebt iets te benoemen omdat taal niet hetzelfde is als de realiteit.

Denkfout 5: Het begin en eind zijn zoek.

Nog één laatste denkfout om die radertjes in je brein nog verder aan te zwengelen! Daar gaan we: We kunnen vaak ontzettend twijfelen of we wel ergens aan moeten beginnen of dat we iets zouden moeten eindigen. Maar heb je wel eens nagedacht over hoe begin en eind in elkaar zitten? Dat is namelijk best boeiend!

Laten we eens beginnen bij jouw begin. Wanneer is jouw leven begonnen? Je zal waarschijnlijk denken bij je geboorte. Maar wat was dat ding dan wat 9 maanden in de buik van je moeder zat wat na de bevalling blijkbaar ineens in jou veranderde? Dat was jij ook toch? Dus blijkbaar ben jij al veel eerder begonnen dan je geboorte. Maar wanneer ben jij dan begonnen? Toen de zaadcel van je vader samensmolt met de eicel van je moeder? Eigenlijk is dit een beetje hetzelfde principe, het kan toch niet zo zijn dat die versmelting er als een wonder voor zorgde dat het ineens transformeerde in jou. Dus voordat jij een embryo was, was jij een zaadcel en een eicel. Is jouw begin dan wanneer je ouders een leuke avond hadden? Ook niet echt want die zaadcel en eicel zijn op hun beurt weer ontstaan vanuit de samenwerking van het lichaam van je ouders en het voedsel wat zij hebben gegeten. Met deze manier van denken komen we terecht in een oneindig denkpatroon waar jij uiteindelijk bent begonnen bij de Big Bang en waarschijnlijk zelfs nog daarvoor. Dat we zeggen dat een leven begint bij de geboorte is dus puur en alleen een soort wettelijke afspraak die we met elkaar hebben gemaakt. Deze keuze is dus puur menselijk, volkomen arbitrair en niet per se gebaseerd op de realiteit. Het helpt uiteraard wel mee om dingen eenvoudiger te maken, dat wel.

Oké, beginnen is dus lastig. Eindigen dan? Op 5 mei vieren we het einde van de Tweede Wereldoorlog voor Nederland. Maar was het op 6 mei ineens allemaal anders dan? Had iedereen zoiets van: mooi dat is voorbij, kunnen we eindelijk weer doen wat we deden? Nee, de nasleep heeft nog jarenlang invloed gehad met hongerwinters en wederopbouw. Zelfs vandaag heeft het nog invloed waar de Kruidvat kritiek kreeg omdat een plaatje van Hitler in hun kleurenboek stond. Waarom is 5 mei dan het einde? Omdat dat zo gekozen is want toen werden er documenten ondertekend. Dus weer een keuze en niet per se realiteit.

Hetzelfde geldt voor dit moment. Wanneer is dit moment afgelopen? Wanneer de seconde voorbij tikt? Wat denk je wat een seconde is? Je raadt het al: een afspraak! Dit moment heeft geen einde, misschien als je sterft, maar dat zien we dan wel weer.

De fout die dit maakt in ons denken is het concept van causaliteit oftewel oorzaak en gevolg. Ons brein is, zoals ik al eerder zei, heel goed in het scannen van de omgeving en daarnaast in het leggen van verbindingen tussen die informatie. Hierdoor denken we heel vaak dat als B na A komt dat A, B veroorzaakt. Hier gaat het mis.

Laat me een voorbeeld geven: een onderzoeker kijkt door een spleet in de schutting en er loopt een kat voorbij. Eerst ziet hij de kop, daarna de staart. Dit schrijft hij op: eerst kop, dan staart. De kat draait zich om en loopt weer voorbij de spleet. De onderzoeker kijkt en noteert weer: eerst kop, dan staart. De kat draait zich nog een keer om en loopt weer voorbij de spleet. De onderzoeker slaakt een kreet: “Wauw! De kop van een kat veroorzaakt een staart!”

Dit voorbeeld lijkt misschien absurd, maar dit doen we heel vaak. Gebeurtenissen die elkaar op lijken te volgen, zien we in een causaal verband. Het een lijkt de ander te veroorzaken. Terwijl in het voorbeeld van de kat weet je dat dit een absurd idee is, want het is gewoonweg één en dezelfde kat. In diezelfde zin heeft tijd geen begin en eind, het is één en dezelfde gebeurtenis. Wanneer we besluiten wat een begin en een eind is, is als het in stukjes hakken van een kat en kijken welk stukje van de kat een ander stukje heeft veroorzaakt.

Wat ik hier vooral mee wil zeggen is dat we met ons denken in staat zijn dingen uit elkaar te halen die alleen werken als een geheel. Als je een kat uit elkaar haalt, kan je allemaal verschillende stukjes benoemen en onderscheiden, maar dan is de kat wel dood en zal de kat zich niet hetzelfde gedragen als wanneer de kat een geheel vormt. Daarom is het een behoorlijke denkfout om te denken in stukjes waar het eigenlijk een geheel is.

5 fouten in denken samengevat.

Ik hoop dat je hoofd nog werkt op dit punt! Het is nogal veel om te verwerken en daarom hierbij een korte samenvatting:

Denkfout 1: Vicieuze cirkels.
De belangrijkste zin om hier te onthouden, is: deze stelling is onjuist. Hierdoor zie je dat we met logisch nadenken niet alles kunnen oplossen en dat er dus grenzen zijn aan onze ratio.

Denkfout 2: We zien wat we willen zien.
Het filter van je brein laat vooral zien wat je al belangrijk vindt en zorgt er dus voor dat je meer bevestiging krijgt van datgene wat je al weet. Het is dus moeilijker om buiten je eigen kaders te denken en dit geldt voor alle mensen. Iedereen leeft dus een beetje in zijn/haar eigen wereld. Gelukkig overlappen die werelden genoeg zodat we niet de hele tijd auto-ongelukken veroorzaken en dergelijke.

Denkfout 3: Korte termijn tegenover lange termijn.
Ook al is het bijzonder dat we kunnen plannen en het überhaupt kunnen hebben over een lange termijn, zijn we bijzonder slecht in de toekomst voorspellen. Het gaat toch anders dan we ons voorstellen. Dus we overschatten wat we kunnen in een dag en we onderschatten wat we kunnen in een jaar.

Denkfout 4: Hoe zit het in elkaar?
De fout die we maken in het denken hier is dat de realiteit voldoet aan dezelfde regels als waar taal aan moet voldoen. Een kleur kan in de realiteit nooit bestaan als een op zichzelf staand iets, in taal kunnen we er daarentegen heel eenvoudig over praten als op zichzelf staand iets. Zo kan je dingen zoals persoonlijkheid, geluid, kleur en dergelijke verwarren voor op zichzelf bestaande dingen omdat dat zo werkt in taal en denken, maar niet in de realiteit.

Denkfout 5: Het begin en eind zijn zoek.
Waar begint iets en waar eindigt iets? Dit is een heel moeilijk probleem waar heel veel denkers zich over gebogen hebben. Het komt vaak neer op een menselijke keuze voor een totaal willekeurig moment, maar dat betekent niet dat dit ook in de realiteit zo is. Het is simpelweg een idee, maar de aanloop naar iets en de nasleep van iets houden zich maar zelden aan dit idee.

Conclusie fouten in ons denken

Na het lezen van dit blog kan je denken dat ik misschien niet zo’n fan ben van denken, gelukkig is het tegendeel waar! Ik ben gek op denken en ik vind het een van onze meest briljante tools, je kan in alle waarschijnlijkheid binnenkort een blog van me verwachten waar ik zal bespreken hoe fantastisch denken is. Het enige wat ik met deze fouten in ons denken probeer duidelijk te maken is dat denken simpelweg een tool is en dus geschikt is voor bepaalde klussen, maar lang niet alle klussen. Net zoals je een hamer ook niet voor alles kan gebruiken. Ik ontmoet zo vaak mensen die vast zitten in hun denken en bij wie het denken hen in de weg zit, dan gebruik je naar mijn idee de verkeerde tool voor de klus en is er dus iets anders nodig om de klus te klaren. Denk daar maar eens over na 😉

Groetjes Kai.

P.s. wil je me volgen? Ik ben zeer volgbaar op de volgende plekken: