Wat is juist?

Het is de dag van de persvrijheid en als er een gebied is wat de afgelopen tijd een stuk spannender is geworden dan is het wel de journalistiek. Fake news, factchecking, leven in je “bubbel”, het zijn allemaal termen die je veelgebruikt zijn in de media, en hoewel alle partijen wel een gevoel lijken te hebben van wat juist is, staan ze er ook bij stil wat ze daarmee bedoelen? In dit blog wil ik dieper duiken in wat “juist” nou eigenlijk is en hoe je dat in je eigen leven kunt gebruiken.

Wat is juist?

Weten wat juist is, is een belangrijke kwestie in ons leven. Wanneer ik spreek over wat je wilt doen met je leven, krijg ik altijd de vraag hoe je nou kunt weten wat het juiste is om te doen met je leven. Een heel terechte vraag! Je wilt je leven niet vergooien aan iets wat niet klopt toch? Maar hoe weet je nou wat juist is? Kan je dat checken? Kan je dat beredeneren? Kan je dat voelen? Hoewel we vaak twijfelen over of we wel het juiste doen, vragen we ons maar weinig af wat we eigenlijk bedoelen met “het juiste doen”. Hier ligt dan ook een belangrijke sleutel tot het vinden wat juist is.

Juist… Ethiek!

Een van de vakgebieden die zich al heel lang bezig houden met kwesties als wat juist is, is het vakgebied van de ethiek. Hier heb ik van geleerd dat juistheid nog lang niet zo’n makkelijk begrip is als het soms lijkt en dat de verschillende vormen van juistheid allemaal hun eigen voor- en nadelen hebben. Ik zal de drie belangrijkste vormen van juistheid hier uitleggen:

Utilitarisme, de meerderheid is juist.

Het Utilitarisme geeft een heel interessant perspectief op wat juist is, aangezien het aan de oppervlakte heel makkelijk is om ermee eens te zijn, maar je zult zien dat er net problemen zullen ontstaan.

Utilitaristen vinden dat acties die zoveel mogelijk geluk opleveren goed zijn en acties die ongeluk opleveren slecht zijn. In 1725 beschreef de filosoof Francis Hutcheson dit al mooi: “de beste handeling is de handeling die het grootste geluk voor het grootste aantal veiligstelt.” Simpel toch? Nou, niet per se want hier ontstaat al een probleem: gaat het om dat je bedoeling met de handeling is om zoveel mogelijk geluk op te leveren of gaat het om het resultaat van je handeling? Bijvoorbeeld: je partner is jarig en je geeft een cadeau, maar dit cadeau valt totaal niet in de smaak en je partner is boos dat jij niet in staat was een goed cadeau te vinden. Wat telt hier: jouw goede intentie van het cadeau waarmee je hoopte je partner blij te maken of het resultaat dat je partner niet blij is met het cadeau?

Dit is nog een vrij onschuldig voorbeeld, maar een sketch van Theo Maassen maakt dit schrijnender: “bij een groepsverkrachting genieten er toch meer mensen van dan die ene die er niet van geniet?” Natuurlijk vindt hij dit niet echt, maar het laat wel een groot probleem zien van het Utilitarisme: als er maar genoeg mensen gelukkig van worden, dan is het oké dan er een minderheid ongelukkig van wordt. Ik weet niet of ik dat als ultiem juistheidsprincipe kan zien. Laten we daarom nog een ander perspectief bekijken: het contractualisme.

Contractarianisme, wat we afspreken is juist.

De vader van deze stroming is Thomas Hobbes, hij stelt dat de natuur eigenlijk de hele tijd in een complete oorlog van iedereen tegen iedereen is. Als zaken zoals regering, politie, leger, justitie en dergelijke zouden verdwijnen dan zouden we weer compleet vervallen in een wereld waar ieder alleen voor eigen gewin zal gaan. De enige reden waarom dat nu niet zo is, is omdat wij als mensen de unieke mogelijkheid hebben om contracten met elkaar aan te gaan en elkaar daaraan te houden. Wanneer er geen wet zou zijn die ervoor zorgt dat als ik jouw geld afpak dat dat strafbaar is, dan zou ik al jouw geld gelijk afpakken. Dat doe ik niet, niet omdat ik dat sneu vind voor jou, maar omdat ik daarmee een contract zou breken en dat is nadeliger voor mijn leven.

Nu lijkt dit misschien wel een vrij heftig idee, dat we alleen maar tot het goede worden gedreven vanwege de contracten die we met elkaar hebben, maar dit is de basis van ons juridische systeem. De wet bepaalt wat juist is. Deze stroming geeft ons eigenlijk alleen een antwoord op wat onjuist is. Het laat zien dat we kunnen afspreken welk gedrag we niet willen zien om daar vervolgens wetten over maken die ervoor zorgen dat dit gedrag zo min mogelijk voorkomt, maar is aangeven wat onjuist is hetzelfde als aangeven wat juist is? Nee. De enige informatie die het geeft is wat we niet moeten doen, maar dan weten we nog niet wat we wel moeten doen. Het is dan ook geen wonder dat keuzestress een groot probleem is onze maatschappij, alles is een optie behalve wat niet mag volgens de wet.

Een ander probleem hier is wie de contracten bepaalt. In Nederland houden we ons aan totaal andere contracten als in Noord-Korea of zelfs België! De wetgeving is anders, de cultuur is anders, de mensen zijn anders dus de contracten zijn anders. Wat zijn dan de juiste contracten? Dat is maar lastig te bepalen.

Kortom: Contractarianisme kan ons een solide basisset van regels geven waar we ons allemaal aan kunnen houden, maar het geeft ons geen richting.

Deontologie, juist voor iedereen.

Nu komen we aan op de derde stroming en deze is vooral gebaseerd op iemand wiens naam je misschien kent: Imannuel Kant. Kant heeft problemen met de vorige twee stromingen over wat juist is omdat die stromingen vooral op subjectiviteit leunen. Of we gaan uit van wat de meeste mensen vinden, of we gaan uit van wat mensen afspreken, beiden zijn afhankelijk van wat mensen vinden en bieden ook vrij weinig ruimte voor context. Daarom gaat Kant op zoek naar fundament waaraan iedereen kan afmeten of iets juist is of niet, ongeacht regels of meerderheden.

Kant komt met de volgende oplossing en dat noemen we de Categorische Imperatief: “Handel alleen volgens die maxime waarvan je tegelijkertijd kunt willen dat zij een algemene wet wordt.” In andere woorden: juist is wat je vindt dat iedereen altijd mag doen. Dus stelen is alleen juist als je vindt dat iedereen altijd mag stelen, ook van jou. Is dat niet zo, dan is het niet juist. Hiermee heeft Kant een heel interessant meetinstrument gevonden waarmee je kan beredeneren of iets juist is of niet. Boodschappen doen, mag iedereen dat? Jep, volledig acceptabel gedrag! Vind je dat niet, dan mag jij ook geen boodschappen doen.

Het grootste probleem met dit idee van Kant is dat het alleen werkt wanneer iedereen zich eraan zou houden. Het zou een prachtige oplossing kunnen zijn om voorgoed af te rekenen met geweld, racisme, seksisme en een heleboel andere problemen in de wereld, maar niet iedereen houdt zich aan dit principe en dus kan het alleen werken voor jou als individu. Daarnaast is het Kant ook niet helemaal goed geluk om het subjectieve karakter eruit te halen. Er zijn mensen die het niet oké vinden om een bepaald geloof aan te hangen en die kunnen dat prima beredeneren als iets wat je als een algemene wet kan beschouwen. Dit zal snel tot leiden tot frustratie dat anderen zich niet aan jouw wet houden en dan escaleert de boel waarschijnlijk alsnog, ook al zal escalatie waarschijnlijk niet tot algemene wet beschouwd worden.

Kortom: krachtig idee, maar de uitvoering is heel lastig.

Wat is nou juist?

Oké Kai, leuk en aardig die theorieën van jou maar nu weet ik nog niet wat juist is! Klopt. Helaas zal ik je moeten teleurstellen, er is geen universele, algemene, objectieve juistheid. Waarom ik deze verschillende perspectieven met je wilde delen is omdat ik je wil laten zien dat het allemaal nog niet zo makkelijk is en dat het niet zo gek is dat we hier geen overeenstemming over hebben gevonden met z’n allen.

Als je goed kijkt gebruiken we in onze maatschappijen alledrie de theorieën een beetje. Utilitarisme is een grondbeginsel van de democratie en ons politieke landschap, daar maken ze vooral keuzes die goed zijn voor de grootste groep mensen. Contractarianisme is, zoals ik eerder zei, de basis voor ons juridische systeem. Deontologie wordt meer ingezet op persoonlijk niveau, dit is wat we ook vaak bedoelen als we het hebben over als we het hebben over het “gevoel” dat iets juist is. Kant ging er dan ook vanuit dat ieder mens eigenlijk wel weet wat juist is, maar dat we ons daar maar te weinig aan houden. Dat verklaart ook die kriebel in je buik als je iets gaat doen wat niet helemaal jofel is, je weet het eigenlijk al. Wie weet is deze combinatie van theorieën de best werkzame manier om te bepalen wat juist is, maar lang niet de makkelijkste.

Hoe doe ik wat juist is?

Je moet er een beetje voor tussen de regels doorlezen, maar wat ik met dit blog wil zeggen is dat iedereen in haar/zijn eigen realiteit leeft met zijn/haar eigen ideeën van wat juist is, van wat waar is en van wat je wel en niet moet doen. Dit zorgt dus voor een enorm groot palet van juistheden en die willen nog wel eens botsen. Dat merk je op je werk, tussen culturen, in het nieuws, overal denken/doen/leven mensen op een compleet andere manier dan jij. Meestal willen we dat verschil overbruggen door te bewijzen dat wat wij zien als juist, dat dat juist is. Die bewijzen komen op hun beurt ook weer voort uit wat jij ziet als juist en daarmee kom je vaak terecht in een vicieuze cirkel. Ik denk dus dat we (en dit mag van mij prima een algemene regel worden) opener mogen zijn over ons eigen perspectief, er niet vanuit moeten gaan dat de ander dat perspectief deelt en zo leren van de perspectieven van anderen. Zo krijgen we misschien wat minder vaak gelijk, maar worden we wel wijzer.

En zoals een wijs man mij ooit vroeg: ga je voor je gelijk of voor je geluk?

Groetjes Kai.

P.s. wil je me volgen? Ik ben zeer volgbaar op de volgende plekken: